kiedy i w jakich okolicznościach lekarz może odmówić nam udzielenia świadczenia zdrowotnego lub odstąpić od dalszego leczenia?
Odmowa udzielania świadczeń zdrowotnych
Pacjenci udający się na wizytę lekarską lub przebywający w placówkach medycznych zakładają z reguły, iż żądane przez nich świadczenie lekarskie zostanie im po prostu udzielone. Biorąc pod uwagę, że przeważający sektor tzw. służby zdrowia pozostaje finansowany ze środków publicznych, to wśród pacjentów wykształciło się mylne przekonanie, że lekarze w każdej sytuacji muszą udzielić im świadczenia zdrowotnego. W swojej pracy z podmiotami leczniczymi oraz lekarzami wielokrotnie spotykałem się z problematyką odmowy udzielania świadczeń zdrowotnych. W niniejszym artykule postaram się przybliżyć Państwu przedmiotowy problem mając na uwadze zarówno prawo pacjentów do uzyskania świadczeń zdrowotnych, jak i uprawnienia lekarzy do odmowy ich udzielania.
Kiedy lekarz musi udzielić świadczenia zdrowotnego?
Zgodnie z art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty
Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki.
Treść powyższego przepisu wyznacza de facto zakres prawa do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego. Oznacza to, że w przypadku niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia (oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki) lekarz z obowiązku wprost wyrażonego w ustawie musi udzielić pomocy lekarskiej. Naturalnie obowiązek lekarza nie zaktualizuje się, jeżeli udzielenie pomocy narazi jego samego lub inną osobę na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 162 k.k.). Oczywiście powyższe należy rozpatrywać z wyłączeniem stanu chorobowego pacjenta powodującego zagrożenie, gdyż jest to normalne ryzyko związane z wykonywaniem zawodu lekarza oraz samą misją zawodu. Także aby mówić o możliwości odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego przez lekarza musi on w pierwszej kolejności wykluczyć przesłanki wskazane w art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Konstrukcja tego przepisu, który posługuje się pojęciami nieostrymi i trudnymi do jednoznacznego zastosowania w praktyce powoduje u lekarzy każdorazowo lęk przed odmową udzielenia świadczenia zdrowotnego. W rzeczywistości dla wykluczenia szeroko mówiąc zagrożenia wskazanego w art. 30 u.z.l., lekarz powinien przeprowadzić choćby wywiad i podstawowe badania, które utwierdzą go w przekonaniu, iż obowiązek udzielenia pomocy nie zaktualizował się i może on odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego. Na marginesie należy wskazać, że art. 30 u.z.l. stanowi o udzieleniu pomocy, co nie jest pojęciem istotnie szerszym niż pojęcie świadczenia zdrowotnego.
Kiedy lekarz może odstąpić od leczenia lub go nie podjąć?
Zasadniczo odpowiedź na to pytanie pozostaje w ścisłym związku z art. 30 u.z.l. Jeżeli nie zachodzą przesłanki wskazane w art. 30 u.z.l. lekarz może odstąpić od leczenia pacjenta lub odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego. Musi on jednocześnie podjąć szereg czynności wskazanych w art. 38 u.z.l., do których należy:
- dostatecznie wczesne uprzedzenie pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego o odstąpieniu od leczenia
- wskazanie realnych możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym
- odnotowanie faktu odmowy udzielenia świadczenia lub odstąpienia od leczenia w dokumentacji medycznej wraz z uzasadnieniem
Ponadto:
- w przypadku wykonywania przez lekarza zawodu na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby do odstąpienia lub niepodjęcia leczenia muszą istnieć „poważne powody” oraz musi być uzyskana zgoda przełożonego.
Jak wynika z treści art. 38 u.z.l. lekarz odmawiając świadczenia zdrowotnego lub odstępując od leczenia musi podjąć szereg czynności. Ponadto są one zróżnicowane z uwagi na formę zatrudnienia. W rzeczywistości najwięcej problemów stwarza lekarzom obowiązek wskazania realnej możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym. Rzeczywista realizacja powyższego obowiązku wymusza na lekarzu posiadanie aktualnej wiedzy o adresach i godzinach pracy innych lekarzy lub podmiotów medycznych. Z racji tego, że ma to być wskazanie realnej możliwości, to lekarz przed udzieleniem informacji pacjentowi powinien uzyskać potwierdzenie, że placówka, którą wskazuje jest danego dnia czynna i jest w niej lekarz o odpowiedniej specjalizacji. W innym przypadku nie można mówić o zrealizowaniu przez lekarza ustawowego obowiązku.
Odmowa udzielenia świadczenia zdrowotnego z powołaniem się przez lekarza na klauzulę sumienia
Zagwarantowana w art. 53 Konstytucji wolność sumienia znalazła swoją realizację w stosunku do zawodu lekarza na gruncie art. 39 u.z.l. Zagadnienie powołania się przez lekarza na klauzulę sumienia przy odmowie udzielania świadczeń zdrowotnych jest tematem niezwykle nagłaśnianym przez media i wywołuje wiele kontrowersji. Sprowadza się on zasadniczo do odpowiedzi na pytanie – czy prymat pierwszeństwa powinien być zapewniony pacjentowi w celu realizacji jego praw, czy zaś wyprzedza go prawo lekarza do postępowania zgodnie ze swoim światopoglądem. Nie sposób rozstrzygnąć, która ze stron w tym sporze ma rację, jednak możemy dokonać analizy prawnej obowiązujących przepisów. Zatem podobnie jak w przypadku opisanego wyżej art. 38 u.z.l. odmowa udzielenia świadczenia zdrowotnego przez lekarza z powołaniem się na tzw. klauzulę sumienia może nastąpić, jeśli nie zachodzą przesłanki z art. 30 u.z.l. – czyli w szerokim znaczeniu odmowa nie będzie wiązała się zagrożeniem utraty życia lub zdrowia przez pacjenta. Lekarz dokonujący odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem musi jednocześnie spełnić obowiązki w postaci:
- wskazania realnych możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym
- odnotowania faktu odmowy udzielenia świadczenia lub odstąpienia od leczenia w dokumentacji medycznej
Ponadto:
- w przypadku wykonywania przez lekarza zawodu na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby musi być uzyskana zgoda przełożonego.
Warto wskazać, iż kwestia tzw. klauzuli sumienia powinna być rozpatrywana po stronie lekarza szeroko. Częstym błędem przejawiającym się w materiałach prasowych i telewizyjnych jest stawianie znaku równości pomiędzy regułami danej religii wyznawanej przez lekarza, a klauzulą sumienia. Decyzja lekarza pozostaje w ścisłym związku jego prywatnymi przekonaniami (światopoglądem), które nie muszą mieć podstawy w wartościach jakiekolwiek religii. W przypadku powołania się lekarza na odmowę udzielenia świadczenia zdrowotnego w związku z tzw. klauzulą sumienia niezwykle problematycznym w praktyce jest spełnienie obowiązku wskazania przez lekarza innego podmiotu lub lekarza, który dane świadczenie udzieli. Powoduje to sytuację, w której lekarz zmuszony jest de facto do posiadania wiedzy o światopoglądzie innych lekarzy na daną kwestię. Spełnienie powyższego obowiązku wydaje się mniej problematyczne w większych miastach, gdzie funkcjonuje wiele placówek medycznych. W przypadku małych ośrodków lekarz chcący powołać się na odmowę udzielenia świadczenia zdrowotnego z uwagi na niezgodność z jego sumieniem pozostaje w znacząco trudniejszej sytuacji, co wydaje się być niezauważane przez ustawodawcę.
