W sprawach karnych ściganych z oskarżenia publicznego – pokrzywdzony może uzyskać status strony na etapie postępowania sądowego i występować w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Na gruncie obowiązujących przepisów ustawy kodeks postępowania karnego możemy wyróżnić:
– oskarżyciela posiłkowego ubocznego – który w postępowaniu sądowym występuję obok oskarżyciela publicznego – gdy prokurator zdecydował się wnieść akt oskarżenia do Sądu;
– oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego – który w postępowaniu sądowym bierze udział zamiast oskarżyciela publicznego – gdy jako pokrzywdzony wniósł subsydiarny akt oskarżenia.
W niniejszym artykule skupię się na kwestiach dotyczących oskarżyciela posiłkowego ubocznego, starając się przybliżyć jego rolę w postępowaniu sądowym. Na wstępie należy przypomnieć, że w sprawach ściganych z urzędu – pokrzywdzonemu na etapie postępowania przygotowawczego (przed wniesieniem aktu oskarżenia) – przysługuje status strony – z mocy samego prawa. Wiążę się to z całym szeregiem uprawnień przysługujących stronie w postępowaniu. Jednakże skierowanie sprawy na etap postępowania sądowego – czyli wniesienie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego sprawia, że pokrzywdzony, który chce występować jako strona postępowania sądowego musi w odpowiednim czasie i formie złożyć stosowne oświadczenie, wyrażając tym samym wolę bycia oskarżycielem posiłkowym. Oczywiście oskarżycielem posiłkowym może być tylko pokrzywdzony lub osoba wykonująca prawa pokrzywdzonego.
Oskarżyciel posiłkowy – termin na złożenie oświadczenia, forma oświadczenia
Termin na złożenie oświadczenia o występowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (ubocznego) rozpoczyna się z momentem wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego do Sądu i kończy się z chwilą rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Oświadczenie to może być złożone pisemnie lub ustnie do protokołu przed Sądem. Może złożyć je sam pokrzywdzony lub ustanowiony przez niego pełnomocnik (np. adwokat lub radca prawny).
W praktyce często można zauważyć składanie ww. pisemnego oświadczenia już na etapie postępowania przygotowawczego. Jest to błąd, a działanie takie pozostaje w sprzeczności z wykładnią art. 54 § 1 k.p.k. Dlatego należy jednoznacznie podkreślić, że oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego musi być złożone do Sądu – po wniesieniu aktu oskarżenia (a nie do Prokuratora na etapie postępowania przygotowawczego). Przepisy kodeksu postępowania karnego nie przewidują wydania przez Sąd postanowienia o dopuszczeniu do udziału w sprawie oskarżyciela posiłkowego. Dopuszczenie to ma więc charakter konstytutywny. Nie oznacza to, że oświadczenie nie będzie podlegało kontroli sądu pod względem zachowania terminu i istnienia uprawnienia do złożenia wniosku.
Jak już wspomniałem terminem końcowym na złożenie oświadczenia jest moment rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej – czyli zgodnie z art. 385 § 1-1a czynność zwięzłego przedstawienia zarzutów oskarżenia przed Sądem. Warto pamiętać, że termin ten jest nieprzywracalny i należy go traktować jako ostateczny. Uchybienie terminowi skutkować będzie postanowieniem Sądu, iż pokrzywdzony nie może występować w przedmiotowym postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Wbrew obecnej treści art. 56 § 3 k.p.k. na postanowienie to przysługuje zażalenie (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 maja 2018 r., sygn. K 12/15).
Należy także pamiętać o treści art. 56 § 1 k.p.k. zgodnie z którym –
Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.
W przypadku wydania postanowienia w przedmiocie ograniczenia liczby oskarżycieli posiłkowych – zażalenie nie przysługuje, jednak zgodnie z §4 ww. art. Oskarżyciel posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z przyczyn określonych w § 1, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia.
Oskarżyciel posiłkowy – czy warto nim być?
Jeżeli pokrzywdzony chce mieć realny wpływ na przebieg postępowania przed Sądem – tj. korzystać z uprawnień strony w procesie karnym to odpowiedź na powyższe pytanie brzmi „warto”. Nie sposób wymienić wszystkich uprawnień strony ale zaliczyć możemy do nich między innymi:
- zgłaszanie wniosków dowodowych
- zadawanie pytań przesłuchiwanym przez Sąd – oskarżonemu, świadkom, biegłym
- udział w czynnościach dowodowych podczas przewodu sądowego
- zapoznawanie się z aktami postępowania
- zabieranie głosu na zakończenie przewodu sądowego (mowa końcowa)
- prawo złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku
- składanie środków zaskarżenia m. in. apelacji oraz występowanie w postępowaniu apelacyjnym
Należy również pamiętać, że oskarżyciel posiłkowy uboczny pomimo tego, że występuje w procesie karnym obok oskarżyciela publicznego jest w swoim działaniu niezależny. Oczywiście jego rolą jest wspieranie oskarżenia, jednak może w sposób odmienny od oskarżyciela publicznego m. in. oceniać dowody, składać inne wnioski dowodowe oraz przedstawiać własne stanowisko w zakresie kary.
